Mozaika narodowościowa na ziemiach lubaczowskich w 1921 roku Konrad Morawski

 Jesienią 1918 roku po zakończeniu wielkiej  wojny znaczącym zmianom został poddany układ geopolityczny Europy. Na jej mapę powróciła odrodzona, niepodległa Polska, której podział administracyjny sankcjonował istnienie województwa lwowskiego. Tej jednostce samorządu terytorialnego podlegał powiat cieszanowski, gdzie żyli przede wszystkim Polacy i Rusini. Terytoria, dziś potocznie nazywane ziemiami lubaczowskimi, były u progu odbudowy Polski podzielone na 2 miasta i 64 gminy, przy czym w niektórych  gminach dodatkowo wyodrębniono tzw. przysiółki. Ponadto 4 gminy, tj. Lipsko, Narol, Oleszyce i Płazów, posiadały status miasteczek. Dodatkową formę podziału  administracji powiatu cieszanowskiego, jak również innych jednostek powiatowych w kraju, stanowiły tzw. obszary dworskie, których na ziemiach lubaczowskich było łącznie 48. Tak oto w regionie, według stanu administracyjnego na 1921 rok, wykształciła się mozaika narodowościowa, która obejmowała współżycie Polaków i Rusinów, a także w mniejszym zakresie Żydów.

 Informacje o dokładnej strukturze narodowościowej  na ziemiach lubaczowskich w 1921 roku zawdzięczamy powołanemu 13 lipca 1918 roku Głównemu Urzędowi Statystycznemu. Pierwszym poważnym sprawdzianem funkcjonowania urzędu było przeprowadzenie spisu powszechnego ludności w Polsce, który pierwotnie  miał odbyć się w 1920 roku, ale te plany pokrzyżowały wrzenia na granicach kraju. Na Polskę nacierali bolszewicy, zaś status Śląska i Wileńszczyzny wciąż pozostawał nieuregulowany w sensie prawno-administracyjnym. W ten sposób pierwszy spis powszechny ludności w Polsce odbył się dopiero 30 września 1921 roku, nie obejmując zresztą całego kraju, tj. właśnie części Górnego Śląska i Wileńszczyny. Wyniki spisu umożliwiają jednak dokonanie analizy demograficznej na ziemiach lubaczowskich pod względem narodowościowym i wyznaniowym.

 W 1921 roku na ziemiach lubaczowskich  żyło 81 368 osób, w tym liczbę  mężczyzn ustalono na 39 524, zaś liczbę kobiet na 41 844. Dwoma dominującymi narodami  lub grupami narodowościowymi na tym terenie byli Polacy – 40 661 mieszkańców oraz Rusini – 36 468 mieszkańców. Trzeba tu zastrzec, że Rusini nie stanowili jednolitego narodu, ponieważ w skład tej grupy wchodzili przede wszystkim Ukraińcy i Białorusini. Niemniej bez ryzyka można założyć, iż na ziemiach lubaczowskich zdecydowaną przewagę w tej grupie mieli mieszkańcy o tożsamości ukraińskiej. Nie należy natomiast utożsamiać Rusinów z Rosjanami, którzy w spisie przepro–wadzonym przez Główny Urząd Statystyczny byli przyporządkowani do osobnej grupy jako „Rosjanie”, których zresztą na ziemiach lubaczowskich w 1921 roku żyło wyłącznie siedmiu. W każdym razie oprócz Polaków i Rusinów wyraźną grupę mieszkańców ówczesnego powiatu cieszanowskiego stanowili także Żydzi – 4 100 mieszkańców, zaś jako śladową należy ocenić obecność Niemców – 108 mieszkańców, a także przedstawicieli innych narodów lub grup narodowościowych – 31 mieszkańców.

 Za tożsamością narodową mieszkańców ziem lubaczowskich w 1921 roku nie zawsze szła struktura wyznaniowa. Otóż w tym czasie  na tych terenach żyło znacznie więcej wyznawców religii greckokatolickiej (42 837), niż osób deklarujących wyznanie rzymskokatolickie (29 556). To oznacza, że duża grupa Polaków, około 5 tysięcy mieszkańców powiatu cieszanowskiego, należała w sensie wyznaniowym do Kościoła Greckokatolickiego. Innym ciekawym wnioskiem, na bazie analizy spisu powszechnego ludności z 1921 roku, pozostaje fakt, że na ziemiach lubaczowskich żyło ponad dwukrotnie więcej wyznawców judaizmu, niż mieszkających tu Żydów. Można więc bez ryzyka założyć, że kolejna grupa, około 5 tysięcy, Polaków w powiecie cieszanowskim deklarowała wyznanie mojżeszowe. W sumie więc biorąc pod uwagę przeszło 40 tysięcy Polaków żyjących na ziemiach lubaczowskich w 1921 roku, to około 10 tysięcy deklarowało przywiązanie do wyznania greckokatolickiego lub judaistycznego. Oczywiście niewykluczone pozostaje istnienie zjawiska, w wyniku którego Ukraińcy lub Żydzi mieszkający w powiecie cieszanowskim, deklarowali się na zasadzie tradycji jako Polacy, stąd też mogły wyniknąć rozbieżności w zestawieniu poczucia  tożsamości narodowej i świadomości wyznaniowej. Wątpliwości nie może jednak budzić fakt, że na ziemiach lubaczowskich po 1918 roku prężnie rozwijała się kultura gre–ckokatolicka, a dodatkowych barw tej mozaice wyznaniowej dodawali Żydzi.

 Do kolejnej grupy wniosków, na bazie spisu powszechnego ludności z 1921 roku, przybliża struktura narodowościowa i wyznaniowa na ziemiach lubaczowskich bezpośrednio w odniesieniu do miast i gmin. Jak już wcześniej wspomniałem, w tym czasie w powiecie cieszanowskim funkcjonowały dwa miasta, tj. Cieszanów i Lubaczów. W pierwszym wymienionym, czyli ówczesnej stolicy powiatu, żyło 2 248 mieszkańców, spośród których największe grupy narodowe stanowili Polacy (1 481), następnie Żydzi (525) i Rusini (242), a w sensie wyznaniowym dominowali wyznawcy religii rzymskokatolickiej (1 024) i judaistycznej (939), przy mniejszej liczebności wyznawców religii greckokatolickiej (283). W sumie więc miasto Cieszanów w 1921 roku było strefą koegzystujących ze sobą Polaków, Rusinów i Żydów, choć bardziej adekwatnym odzwierciedleniem sytuacji narodowościowo-wyznaniowej w powiecie było miasto Lubaczów.

 Otóż w przyszłej stolicy powiatu żyło wówczas 5 303 mieszkańców, spośród których autorzy spisu wymieniają 2 991 Polaków, 1 793 Rusinów i 519 Żydów. Tyle, że w Lubaczowie, inaczej niż w rzymskokatolickim Cieszanowie, dominowało wyznanie grecko–katolickie (2 199 wyznawców). Dużą grupę tworzyli też wyznawcy judaizmu (1 715), a najmniejszą wyznawcy religii rzymskoka–tolickiej (1 384). Miasto Lubaczów było więc w tym okresie wielokulturowym obszarem ścierania się i wzajemnego przenikania Polaków, Rusinów i Żydów. W 1921 roku często w tym mieście można było spotkać Polaków identyfikujących się z Kościołem Greckokatolickim lub wyznających judaizm, rzadziej jednak Rusinów lub Żydów deklarujących wyznanie rzymskokatolickie. Zatem okazuje się, że w dzisiejszej stolicy powiatu lubaczowskiego tradycje rzymskokatolickie nie były tak mocno osadzone w dziejach miasta, jak tradycje greckokatolickie.

 Ostatnią, wartą poruszenia, kwestią narodowościowo-wyznaniową w związku ze spisem ludności z 1921 roku są gminy w powiecie cieszanowskim. Otóż w 64 ówczesnych gminach żyło 71 689 mieszkańców, spośród których 34 621 to Polacy, 34 013 – Rusini, 2 946 – Żydzi, a także w śladowej ilości przedstawiciele innych narodów. W gminach dominowało wówczas wyznanie greckokatolickie – 39 748 wyznawców, dużą reprezentację wyznawców miało również wyznanie rzymskokatolickie – 25 949, a w tej mozaice obecni byli także mieszkańcy identyfikując się z juda–izmem – 5 836.

 W wielu przypadkach zdarzało się, że pod względem struktury narodowościowej prze–wagę liczebną nad Polakami mieli Rusini. Takie  zjawisko wystąpiło w 31 spośród 64 gmin, przy czym do umownych „gmin rusińskich”, tj. takich, gdzie liczba Rusinów przekraczała 50% całej populacji, można było zaliczyć tylko następujące gminy: Gorajec (95,5% całej populacji), Lubliniec Stary (94,2%), Wólka Zapałowska (94%), Huta Stara (93,7%), Brusno Stare (91,7%), Lubliniec Nowy (90,7%), Su–cha Wola (86,9%), Szczutków (86%), Futory (81,1%), Podemszczyzna (80,4%), Sieniawka(80,1%), Krowica Sama (78,8%), Krowica Lasowa (78,7%), Borchów (73,5%), Ułazów (69,4%), Nowe Sioło (69,1%), Łówcza (66,2%) oraz Oleszyce Stare (60,7%).

 Oczywiście w powiecie cieszanowskim prężnie funkcjonowały także gminy typowo polskie, gdzie liczebną przewagę w strukturze narodowościowej mieli Polacy. Takimi  gminami, w których populacja Polaków przekroczyła 50% ogółu mieszkańców były: Ruda Różaniecka (99,9% całej populacji), wieś Narol (99,9%), Cewków (99,4%), Kadłubiska (99,1%, brak jakiejkolwiek obecności Rusinów), Chlewiska (99%), Karolówka (98,9%, wówczas jako Burgau), Huta Róża–niecka (98,7%), Rudka (98,7%, brak jakiejkolwiek obecności Rusinów), Narol (97,7%), Dąbków (96,6%, wówczas jako Felsendorf ), Lipsko (98,1%), Załuże (90,5%), Ostrowiec (90,2%), Łukawica (89,8%), Nowiny Horynieckie(89,7%), Polanka Horyniecka (89,2%, wówczas jako Deutschbach), Lipowiec (78%), Kowalówka (74,9%, wówczas jako Freifeld), Wola Wielka (71,4%), Brusno Nowe (70,8%) oraz Podlesie (61,7%, wówczas jako Reichau).